በ Esteban Ortiz-Ospina እና Diana Beltekian
ትርጒም በብሩክ በየነ
ኦርጂናሌው ጽሑፍ በእንግሊዝኛ ኦገስት 14/ 2018 ተጻፈ
ወደ ዐማርኛ መጋቢት 2 ቀን 2015 ዓ.ም. ተተረጐመ
በየትኛውም የዓለማችን ክፍል ሴቶች ከወንዶች ይልቅ ረዥም ዕድሜ እንዳላቸው ተረጋግጧል – ይሁንና ዕውነታው ሁልግዜ እንዲህ አልነበረም። ከበለጸጉ አገራት የተገኘው ውሂብ (ዳታ) ሴቶች በ19ኛው ክፍለዘመን ከወንዶች ይልቅ ዕድሜያቸው አጭር እንደነበረ ያሳያል። እንዲህ ከሆነ ታዲያ ዛሬ ምን ተገኝቶ ነው ሴቶች ከወንዶች ይልቅ የተሻለ ዕድሜ ያላቸው? በምን ምክንያት ሴቶች ዕድሜያቸው ከወንዶች ይልቅ ከጊዜ ወደ ጊዜ እየተሻሻለ ሄደ? ማቅረብ የምንችለው ማስረጃ ውስንነት አለው። ያልተሟላ ምላሽ ብቻ መስጠት ነው የምንችለው። ሆኖም ግን ምንም እንኳ እያንዳንዱ ምክንያት ምን ያክል ከባድ ተፅዕኖ እንዳለው በእርግጠኝነት መናገር ባንችልም ሴቶች ከወንዶች ይልቅ ረዥም ዘመን እንዲኖሩ ሥነ ሕይወታዊ (ባዮሎጂካል)፣ ሥነ ባሕሪያዊ እና አካባቢያዊ ሁኔታዎች የየራሳቸውን አስተውዋፅኦ እንዳደረጉ እናውቃለን።
የተፅዕኖው ክብደቱ ምን ያክል መሆኑ ከግምት ሳይገባ ከቀደሞው ጊዜ ይልቅ በአሁኑ ዘመን ሴቶች ለምን ከወንዶች ይልቅ ረዥም ዕድሜ እንዳላቸው ቢያንስ በተወሰነ መልኩ በእርግጠኝነት መናገር እንችላለን። ለዚህም ሥነ ሕይወታዊ ያልሆኑ አንዳንድ ቁልፍ ምክንያቶችን መጥቀስ ይቻላል። እንግዲያው እነዚህን ቁልፍ ምክንያቶች ምን እንደሆኑ ለማየት እንሞክር። አንዳንዶቹ በቀላሉና በግልጽ የሚታዩ ናቸው። ለአብነት ወንዶች ከሴቶች ይልቅ ሲጋራ ብዙ ያጨሳሉ። ሌሎቹ ምክንያቶች ደግሞ ውስብስብ ናቸው። ለምሳሌ፣ በበለጸጉት አገራት ከአንድ ክፍለ ዘመን ሴቶችን ይበልጥ ሲያጠቁ የነበሩ በሽታዎች በሕክምናው ዘርፍ በመጣው ዕድገት ምክንያት በሽታዎቹን በቁጥጥር ሥር ማዋል ስለተቻለ የሴቶችን ረዥም ዕድሜ የመኖር ዕድል የዚያኑ ያክል በከፍተና ቁጥር እንዲያሻቅብ አድርጓል።
በየትኛውም የዓለማችን ክፍል ሴቶች ከወንዶች ይልቅ ረዥም ዕድሜ ይኖራሉ
ከዚህ በታች የሚታየው ቻርት ወንዶችና ሴቶች በወሊድ ወቅት ያላቸውን በሕይወት የመቆየት ዕድል ያሳያል።ለሁላችንም በግልጽ እንደሚታየው ሁሉም አገሮች አግድም ከተሠመረው አካፋይ መሥመር በላይ ናቸው – ይህ ማለት በሁሉም አገሮች ውስጥ ያሉ አዲስ የተወለዱ ሴት ጨቅላ ሕፃናት አዲስ ከተወለዱ ጨቅላ ወንድ ሕፃናት ይልቅ በሕይወት የመኖር ዕድል አላቸው።
በሚገርም ሁኔታ ይኸው ቻርት ሴቶች የተሻለ ዕድል በየትኛውም አገር እንዳላቸው እያሳየ በአገራት መካከል ያለው ልዩነት ደግሞ ሰፊ ነው። ሩሲያ ውስጥ ሴቶች ከወንዶች ይልቅ 10 ዓመት የበለጠ ይኖራሉ፤ በብሁታን ደግሞ ልዩነቱ አንድ ዓመት እንኳ አይደፍንም።
በበለጸጉ አገራት ሴቶች ያላቸው የተሻለ በሕይወት የመኖር ዕድል መጠኑ ያነሰ ነው
አሁን ደግሞ በጊዜ ሂደት እንዴት የሴቶች በሕይወት ረዥም ዕድሜ የመቆየት ዕድል እየተሻሻለ እንደሄደ እንመልከት። ከዚህ በታች ያለው ቻርት እ.አ.አ. ከ 1790 እስከ 2014 ባለው ጊዜ ውስጥ በአሜሪካ ውስጥ የወንዶችና የሴቶች በሕይወት የመቆየት ዕድል እንዴት እንደነበረ ያመላክታል። እዚህ ላይ ሁለት ጉዳዮች ጎልተው ወጥተው ይታያሉ።
በመጀመሪያ ሽቅብ ወደ ላይ የሚወጣ አዝማሚያ ይታያል፦ ሁለቱም ወንዶችና ሴቶች በአሜሪካ ውስጥ ዛሬ ላይ ከአንድ ክፍለ ዘመን በፊት ይኖሩ ከነበረው ይልቅ የተሻለ ረዥም ዕድሜ ይኖራሉ። ይህ እውነታ በመላው ዓለም ዙሪያ የሰው ልጅ ዕድሜ ላይ ከታየው ታሪካዊ መሻሻል ጋር የተጣጣመ ነው።
በሁለተኛ ደረጃ፣ መጠኑ እየሰፋ የሚሄድ ክፍተት ይታይል፦ ሴቶች ረዥም ዕድሜ የመኖር ዕድላቸው በፊት ላይ በጣም አነስተኛ ነበረ ሆኖም ግን ባለፈው ክፍለ ዘመን በጉልህ በሚታይ ደረጃ መሻሻል አሳይቶ ከፍተኛ ደረጃ ላይ ደርሷል።
በቻርቱ ላይ የተቀመጠውን ‘አገር መቀየሪያ’ አማራጭ በመጠቀም፣ እነዚህ ከላይ የተጠቀሱት ሁለት እውነታዎች በሁሉም አገራት ላይ የሚታዩ እውነታዎች መሆናቸውን ማረጋገጥ ይቻላል፦ ለአብነት ስዊድን፣ ፈረንሳይ እና እንግሊዝ።
(ልብ ይበሉ፦ ይበልጥ ለማወቅ ጉጉቱ ካልዎት፣ እ.አ.አ. በ 1918ገደማ በአሜሪካ ውስጥ የሚታየው ዝቅተኛ የዕድሜ ጣሪያ በ ስፓኒሽ ፍሉ ተብሎ በሚታወቀው ዓለም አቀፍ ወረርሺኝ ምክንያት የተፈጠረ ነው።)
በልጦ የሚታየው የሴቶች የዕድሜ ጣሪያ ሙሉ በሙሉ ባይሆንም በከፊል በጨቅላ ዕድሜ ወቅት በሕይወት የመቆየት ዕድላቸው ከፍተኛ ስለነበረ የተገኘ ውጤት ነው
በአብዛኛዎቹ አገራት የሕፃናት ሞት ከሴቶች ይልቅ በወንዶች ላይ በከፍተኛ ደረጃ ያመዝናል። እንዲህ ከሆነ ታዲያ በሕፃንነት የመሞት ዕድል ወንዶች ከሴቶች ይልቅ ይበልጥ አላቸው የሚባለው ነገር ምን ያክል እውነትነት አለው?
በድሃ አገራት ውስጥ የሕፃናት ሞት ምጣኔ ከፍተኛ መሆኑ ይታወቃል። በሕይወት የመኖር ወይም የዕድሜ ጣሪያን በመወሰን ረገድ በጾታ መካከል ያለው ልዩነት በግልጽ እንደሚታየው ዋንኛ ምክንያት ነው። ይሁን እንጂ ጥቂት ሕፃናት በሚሞቱባቸው በለጸጉ በሚባሉት አገራት ውስጥ ወንዶች ከሴቶች ይልቅ በሕፃንነት የመቀጨት ዕድላቸው ከፍተኛ መሆኑ በግልጽ የሚታየውን የዕድሜ ጣሪያ ልዩነት ለምን እንደተከሰተ ለማብራራት አስቸጋሪ ያደርገዋል።
በእጃችን ላይ የሚገኙት መረጃዎች በ 19ኛው ከፍለ ዘመን የሕፃናት ሞት ምጣኔ በበለጸጉት አገራት ከሴቶች ይልቅ በወንዶች ላይ ከፍተኛ ቁጥር እንደነበረው ያሳያሉ። በ20ኛው ክፍለ ዘመን የመጀመሪያው አጋማሽ የጤና አገልግሎቶች እየተሻሻሉ ሲሄዱ በእነዚሁ አገራት የወንዶች በሕፃንነት የመሞት ምጣኔ የዚያኑ ያክል መሻሻል እንዳሳየ ያረጋግጣሉ። በተመሳሳይ መልኩ፣ በእነዚህ አገራት የእናቶች በወሊድ ወቅት ሞት ቁጥሩ ከፍተኛ የነበረ ሲሆን በሚያስደንቅ መልኩ በ 20 ኛው ክፍለ ዘመን ላይ እጅግ ቀንሷል።
ሆኖም ግን፣ ከዚህ በላይ ላይ የሚታየው ቻርት እንደሚያሳየው በፈረንሳይ፣ በስዊድን፣ በአሜሪካ እና በእንግሊዝህ ሴቶች ዕድሜያቸው 45 እስከሚደርስ ድረስ ያለው የዕድሜ ጣሪያ በሁኔታዎች ላይ የሚመረኮዝ ቢሆንም ከወንዶች የዕድሜ ጣሪያ ግን የተሻለ ሆኖ ይታያል። ልዩነት በ20ኛው ክፍለ ዘመን የመጀመሪያው አጋማሽ ላይ እያደገ ሄዶ እ.አ.አ. ከ 1970 እስከ 1980 ባለው ጊዜ ውስጥ የመጨረሻው ሊባል ወደሚቻለው ጫፍ ላይ ደርሷል።
በሕፃናትና በወሊድ ሞት ላይ የሚታዩት ለውጦች በወንዶችና ሴቶች ረዥም ዕድሜ የመኖር ልዩነት ላይ የራሳቸው ተፅዕኖ አላቸው። ሆኖም ግን ባለፈው ክፍለ ዘመን በበለጸጉት አገራት ያስተዋልነውን ከፍተኛ ረዥም ዕድሜ የመኖር ልዩነት ለምን እንደተፈጠረ ሙሉ በሙሉ ሊያስረዱን አይችሉም።
(ማሳሰቢያ፦ ከዚህ በታች በተመለከተው ቻርት ያለውን መስተጋብራዊ አገልግሎት ተጠቅመን በእነዚሁ አገራት መካከል በ 0 ፣ 15 እና 45 ዓመት ዕድሜ በመከፋፈል ከፍተኛ ልዩነቶችን ማየት እንችላለን።)
ሴቶች ለምን የተሻለ ረዥም ዕድሜ እንደሚኖሩ ምን ሊያሰረዳን ይችላል እንዲሁም ለምንስ በጊዜ ሂደት እየተለዋወጠ ሄደ?
ሳይንሳዊ ማስረጃዎች በወንዶችና በሴቶች መካከል ያሉት የክሮሞዞም እና የሆርሞን ልዩነቶች ረዥም ዕድሜ በመኖር እና ባለመኖር መካከል የራሳቸው ሚና እንዳላቸው ያረጋግጣሉ። ለምሳሌ፣ ወንዶች በወሳኝ የሰውነቶቻቸው ብልቶች ላይ ይበልጥ ስብ ሲኖራቸው (የስቡ ዓይነት ‘ቪሴራል ፋት/ visceral fat’ በመባል ይታወቃል) የሴቶች ስብ ደግሞ በብዛት ተከማችቶ የሚገኘው ከቆዳቸው ሥር ነውn (‘ሰብካታኒዩስ ፋት/ subcutaneous fat’ በመባል ይታወቃል)። ይህ ልዩነት ባለው ኤስትሮጂን እና በሴቶች ላይ ባለው ሁለተኛው X ክሮሞዞም አማካይነት የሚወሰን ነው። በሰውነት ብልቶች ላይ የሚከማች ስብ የልብ በሽታ ሊከሰት መቻል አለመቻሉን ለመገመት ስለሚረዳ ረዥም ዕድሜ በመቆየትና አለመቆየት ላይ ተፅዕኖ ይኖረዋል።
ይህ ሁሉ ሆኖ ግን ሥነ ሕይወታዊ ልዩነቶች የታሪክ አንዱ መገለጫ ብቻ ናቸው – ይህ ባይሆን ኖሮ በጊዜ ሂደት በተለያዩ አገራት መካከል እንዲህ ያለውን ሰፊ ልዩነት ባላየን ነበር። ታዲያ ከዚህ ውጭ ደግሞ ሌላ ምን ምክንያት ሊኖር ይችላል?
እንዲህ ነው ብለን የምንሰጠው መልስ የለንም ሆኖም አንዳንድ ፍንጭ ግን አለን። ለምሳሌ፣ ወንዶች ሲጋራ አጫጫስ ልማዳቸው ላይ የታዩ ለውጦች በሕይወት የመቆየት አዝማሚያ ላይ ለውጦች እንዲታዩ ምክንያት ሆነዋል። ከዚህ በተጨማሪ በሕክምናው ዓለም የመጡት ዕድገቶች በወንዶችና በሴቶች ላይ የተለያዩ ውጤቶችን አስገኝተዋል። በበሽታዎች ላይ ለረዥም ጊዜ በአድሪያና ሌራስሙኔ እና ክላውዲያ ጎልዲን እንደ እ.አ.አ በ 2018 የተደረገ ጥናት ወደዚህ ድምዳሜ እንድንደርስ ያመላክተናል።
በአሜሪካ ውስጥ በሽታዎች በ19 ኛው ክፍለ ዘመን ሴቶችን ከ 5 እስከ 25 ዓመት ባለው ዕድሜ ውስጥ ይበልጥ ያጠቁ ነበረ። በመሆኑም በሽታዎች የሚፈጥሩት ጉዳት በሁለቱም ጾታዎች በወንዶችና በሴቶች ላይ እኩል ስለነበሩ ሴቶች ይበልጥ ለሞት ተጋላጭ እንዲሆኑ አድርገዋቸው እንደነበረ የአድሪያና ሌራስሙኔ እና ክላውዲያ ጎልዲን ጥናት ያመላክታል።
መልስ የሌላቸው ጥያቄዎች?
በሌሎች እንስሳትም ላይ የተደረገው ጥናት ሴት እንስሳቶች ረዥም ዕድሜ እንዳላቸው ያረጋግጡልናል፣ ሆኖም ግን ይህ ሁልጊዜ ትክክል ነው ማለት አይደለም። ከላይ እንደተጠቀሰው ሥነ ሕይወታዊ፣ ሥነ ባሕሪያዊና አካባቢያዊ ምክንያቶች አንድ ላይ ሴቶች ከወንዶች ይልቅ ረዥም ዕድሜ እንዲኖራቸው እንዳደረጓቸው እናውቃለን። ሆኖም በእነዚህ ምክንያቶች መካከል ምን ያክል ግንኙነት እንዳለ እና ምን ያክል አንዱ ከሌላው ይልቅ ይበልጥ ተፅዕኖ እንዳለው የምናውቀው ነገር የለም።
ከዚህ ላይ ያለው ቻርት እንደሚያሳየን፣ በአብዛኛዎቹ አገራት የሞት ዋንኛ ምክንያቶች ከሴቶች ይልቅ ወንዶችን ይበልጥ ተጋላጭ ያደርጓቸዋል። ይበልጥ በዝርዝር የቀረበ መረጃ እንደሚያሳየው ይህ በሁሉም የዕድሜ እርከኖች ላይ እውነት እንደሆነ ነው። ይሁንና ሴቶች ዕድሜ ልካቸውን ከወንዶች ባነሰ ለሞት ተጋላጭ መሆናቸው እንደተጠበቀ ሆኖ ከወንዶች ይልቅ ይበልጥ ለአካላዊ በሽታ፣ አካል ጉዳት፣ ከፍተኛ የሆስፒታል ምልልስ፣ እና ከወንዶች ይልቅ ለተጨማሪ ጊዜያት በሆስፒታል የመቆየት ከፍተኛ አዝማሚያ አላቸው።8 በመሆኑም በማናቸውም ዕድሜ እርከን ላይ ሆነው ሲታመሙ ከበሽታ የማገገም አቅማቸው ጠንካራ ስለሆነ ሴቶች ቀስ ብለው ስለሚያረጁ ከወንዶች ይልቅ ረዥም ዕድሜ ይኖራሉ ሊባል አይችልም። ይህ አሁንም ጥናትና ምርምር የሚያስፈልገው ሐሳብ ነው።
ምንጭ
Why do women live longer than men? (2018, August 14). Our World in Data. Retrieved March 11, 2023, from https://ourworldindata.org/why-do-women-live-longer-than-men